1.1 

Ở nội trú
“14 tuổi, tôi thi đỗ Quốc học Huế (khi đó gọi là trường Khải Định) được học bổng toàn phần và bắt đầu cuộc sống tự lập. Tôi ở nội trú, khỏi phải lo cái ăn, chỗ ngủ. Thú thật, được thế đã là mừng, nhưng tuổi trẻ có bao nhiêu cái thèm. Thấy các cậu con nhà giàu sáng nào cùng một ổ bánh mì độn trứng rán, hay tối nào cũng chè đậu ván, đậu xanh, cứ ước có được một ít tiền, một hào thôi cũng quý. Lại thích đi xem phim. Ngồi phía sau nhìn mặt trái chỉ mất 5 xu mà cũng chẳng có. Cũng có khi được bà dì cho một hào, đành nhịn ăn để xem phim của Sáclo hay phim có cô đào đẹp như Tay-lo”.

1.2

Cảm xúc với thơ mới
“Các báo Phong hoá, Ngày nay cùng với các tác phẩm của Khái Hưng, Thạch Lam, Nhất Linh và nhất là thơ Thế Lữ gây cho tôi một hứng thú đặc biệt. Tôi tìm thấy một luống gió mới, một cách cảm nghĩ mới, một giọng văn mới, chân thực hơn,  hấp dẫn, tươi trẻ và nhân tình hơn. Quên làm sao nỗi day dứt say mê vì tiếng sáo thiên thai của anh Thế Lữ và nhớ mãi câu thơ lạnh lùng chua xót:
Anh đi đường anh, tôi đi đường tôi
Tình nghĩa đôi ta chỉ thế thôi!
Tôi Yêu Lưu Trọng Lư với: Con nai vàng ngơ ngác, đạp trên lá vàng khô
Rồi bống hiện lên một Hoàng tử của thơ: Xuân Diệu. Tôi chẳng thể ngờ anh học trò trung học, trên tôi mấy lớp, có mái tóc gợn sóng loà xoà với đôi mắt ngẩn ngơ và bước chân đi như trong mộng lại chinh là chàng thi sĩ ấy. Ôi những bài thơ say đắm:
Làm sao cắt nghĩa được tình yêu
Nào có gì đâu một buổi chiều
Nó chiếm hồn ta bằng nắng nhạt
Bằng mây nhè nhẹ, gió hiu hiu…
Nhiều năm sau, cho đến tận bây giờ, tôi vẫn nhớ như in những câu thơ say lòng ấy. Chắc chắn mấy trăm ngàn năm sau, lớp con cháu vẫn mãi yêu thơ Xuân Diệu”.

1.3

Nghệ thuật là thế nào?

“Tôi biết tiếng anh Hải Triều vài năm nay trên mặt báo trong cuộc tranh luận nghệ thuật vì nhân sinh hay nghệ thuật vì nghệ thuật. Một hôm, anh dắt tôi lên gác và hỏi: Ý cậu về nghệ thuật thế nào? Tôi lúng túng nói: Dạ, tôi nghĩ đời thế nào thì nghệ thuật thế ấy. Anh chộp luôn: Đời là đời gì? Đời của ai? Chết là chỗ đó. Xã hội có giai cấp, nghệ thuật cũng có tính giai cấp. Không có nghệ thuật chung chung, đời chung chung, rứa là siêu hình, là duy tâm… Anh nói một mạch, giọng quyết liệt như nói với đối phương. Tôi nghe cũng có lý nhưng hơi ngờ ngợ. “Dạ, cũng có cái đẹp chung của mọi người như bông hoa, ánh nắng…”. Anh chẳng chút phân vân cười to như gãi đúng chỗ ngứa: “Tư sản cũng thích vẻ đẹp của hoa, của ánh nắng, nhưng là với con mắt của hắn, của thằng bóc lột. Nếu cái hoa, cái nắng đó mà có hại cho tiền lời của hắn thì hắn vứt liền. Cái hoa của hắn là hoa-tiền, cái nắng của hắn là nắng-tiền. Chỉ có mình, à chỉ có giai cấp vô sản mới hiểu được cái đẹp chân chính, cái đẹp của người lao động. Bọn nhà giàu chê người lao động là vai u thịt bắp. Vai u thịt bắp là cơ thể đẹp chứ. Còn “mình hạc xương mai” như bọn phong kiến ca ngợi mà đẹp à? Đó là đẹp ho lao đấy, cậu ơi”. Đấy là lần đầu tiên tôi nghe anh, một người cộng sản thuyết trình về nghệ thuật.

(Hồi ký viết tay, 1991)

1.4

Mối tình đầu
Huế, hè năm 1937.
Nghe tin tôi bị đưổi khỏi nột trú, mất hết học bổng, cha tôi lo lắm, bảo tôi vào ngay. Tôi đi tàu hoả, không vào thẳng Nha Trang mà ghé xuống huyện Ninh Hoà, nơi anh Ba tôi đang ở rể. Chị dâu tôi là con gái cụ đề, lại là người cùng quê Thừa Thiên, cũng là bạn nhà nho của cha tôi. Tôi không ngờ cái phố huyện nhỏ bé ấy lại là nơi thử thách trái tim bồng bột của tôi đang tuổi mong chờ tình yêu đến.
Nàng đến đó, cô gái 15 tuổi, em của chị dâu tôi, với khuôn mặt trái xoan, hai con mắt đen lay láy, cái miệng cười tươi như một nụ hồng.  Cái khuôn mặt đã chiếm hết trái tim tôi rồi. Mấy ngày liền anh chị cho tôi đi chơi ra hòn Khói. Cảnh biển đẹp vô cùng, lại có cả em... Chiếc xe ngựa lọc cọc, chạy trên các đoạn đường đá, giữa hai hàng dừa xanh mướt, lấp loáng nắng mai. Tự nhiên tôi nghĩ mình là chú nhóc con (petit chose) và đôi mắt đen dễ thương ấy hình như thỉnh thoảng lại lén nhìn tôi. Ngồi trên bãi cát vàng hay nấp dưới bóng những tảng đá lớn, mát rượi gió khơi, chúng tôi uống nước dừa thoải mái. Lần đầu, tôi mới được uống nước dừa ngon thế. Tôi và “em” uống chung một quả. Một tuần trôi qua thật nhanh, rồi cũng đến lúc phải tạm biệt. Khi cầm tay tôi, em nói vội, rất khẽ: “anh nhớ viết thư cho em”. Tôi gật đầu thì thầm: “Em cũng viết cho anh nhé !”. Chiếc xe ngựa lại lóc cóc lăn bánh, xa dần, xa dần…
Thế là tôi trở lại với xứ Huế, với các đồng chí và bạn bè hoạt động. Tôi lại về ở nhà dạy học tư với hai em nhỏ. Nhưng sao mà vắng vẻ quá !
Bữa nay lạnh, mặt trời đi ngủ sớm
Anh nhớ em, em hỡi, anh nhớ em …
Hai câu thơ Xuân Diệu càng nhức xương. Những lá thư gửi cho nhau giữa tôi và em cũng đỡ buồn nhưng lại tăng nỗi nhớ khôn nguôi. Chỉ có làm việc thôi.
Anh chị rất thương tôi, cố ý xe duyên cho tôi. Thật tình tôi cũng cảm thấy hạnh phúc tuyệt vời ấy đến gần, như trái chín vừa tầm tay. Chẳng có gì ngăn cản. Nhưng số phận không muốn vậy. Tôi trăn trở mấy đêm liền, gần như không ngủ. Tôi đã tự nguyện vào cuộc đấu tranh sinh tử này:
Đời cách mạng, từ khi tôi đã hiểu
Dấn thân vô là phải chịu tù đày
Là gươm kề tận cổ, súng kề tai
Là thân sống chỉ coi còn một nửa…
Tình yêu ơi ! Tôi sẵn sàng dâng cả đời tôi cho em, nếu không còn cuộc đời đau khổ, bất công này. Tôi đã dấn thân, tôi đã đi thì nhất định sẽ đi đến  cùng. Đó là lẽ phải, là lương tâm, là danh dự của đời tôi, dù phải trả giá đắt nhất. Tình yêu ơi, xin tha thứ cho tôi. Chính vì em mà tôi phải hy sinh hạnh phúc lớn này. Tôi không thể ích kỷ để cho em chịu nỗi đau mất người yêu, hoặc đợi chờ không biết tới bao giờ. Không được gần em, sống với em, tôi chết một nửa người. Tôi gắng chịu đựng, cố vượt qua thử thách này, như phải chịu những trận đòn tra tấn. Tôi nói cho anh chị tôi hiểu hết tâm trạng, quyết định của mình và gửi lại mấy dòng thơ cho em:
Ghé ga đây, anh chỉ một con tàu
Nghỉ đôi phút để rồi lăn tới mãi…
Dù mai sau không được sống cùng nhau
Anh vẫn nhớ trái dừa non em hái …

Huế khi ấy là cuối năm 1938.

 

1.1

Boarding
“ I was admitted to Quoc hoc Hue (also known as Khai Dinh high school) with full-ride scholarship and started an independent life. I lived in the boarding house and all expenses were covered. Honestly, It was nice to have that. However, there were so many cravings that a young adult would have. Seeing the rich children every morning with a loaf of bread stuffed with fried eggs, or every night with bean sprouts and green beans, every night, I wished to have just a little money, even a dime would be precious.
I loved going to the cinema, but I didn’t even have 5 cents to watch the movie from behind. Sometimes, I would save ten cents given from my aunt to see a Saclo comedy or movies with such beautiful actress like Taylor.

1.2

With the new era of poetry

“ Newspapers like Phong Hoa, Ngay Nay, along with the work from Khai Hung, Thach Lam, Nhat Linh and  especially The Lu’s poetry, gave me special interest. It was a new wind, a new thinking, a new voice, which was more real, more attracting, fresher and more loving. How could I forget the passionated flute's sound of The Le. And forever I would remember his bitter and cold verse: 
“ You get on your way, and I'm on mind, 
Our friendship is just that" 
I love Luu Trong Lu with his line: “ The golden deer bewildered, stepping on dry yellow leaves”

And there was the Prince of poetry: Xuan Dieu. I couldn't imagine that young highschooler, just a couple years older than me, with his messy hair and the bewildered eyes, dream walking was the famous poet. Ah, his passionate poems: 
“How to define love
It is nothing more than an afternoon
The light sunny day takes away my soul
with the breezy wind and wandering cloud..”

Many years later, and until now, I still vividly remember those passionate verses. Surely, even hundreds of thousands of years later, the descendants would always love Xuan Dieu's poems.

1.3

What is Art?
 “ Mr. Hai Trieu has been famous recently on the debate of whether art is for humanity or art is for the art. One day, he took me upstair and ask:
“What do you think about art”  I awkwardly said: “ How is life, such is art.” He immediately responded: “ What is life? Whose life is it?  It was wrong right there. Society has its classes, art also has its classes. There is no such thing as art in general, or life in general. That is idealism” He spoke with his fierce voice as if he was in the debate with the other party. I was somewhat convinced but I was skeptical: “ There was art, generally accepted among all people such as the beauty of flowers, sunlights…” 
He laughed out loud without any hesitation as if I was on his main point: “ The bourgeois also like the beauty of flowers, of sunlight but with their own perspective; the perspective of exploiters. If those flowers and sunlights harm his own benefits, he would immediately throw them away. His beautiful flowers are money-flowers; his great sunlights are money - sunlight. It was just us, and only us, the proletariats, would understand the true beauty of working people. Those rich people despise the working class as they are too muscular. Although, a beautiful body is a muscular body. Skinny people like us which the feudalists embraced, are weak, ill.” 
That was the first time I heard him, a communist, talked about art. 
(Handwritten mermois, 1991)

1.4

First love
Hue, Summer of 1937. 
When my father heard about me getting expired from boarding school, lost all of my scholarships, he was very worry. He ordered me to come home immediately. I took the train, not directly going to Nha Trang, but made a stop at Ninh Hoa, where my third brother lived with his wife’s family. My sister-in-law was a daughter of a friend of my father, who was a follower of confucianism, and was also Thua Thien native. I didn’t expect that this small town would challenged my restless heart, which was waiting for the first love to come. 

She was there, 15 years old, the younger sister of my sister-in-law. Her slender face, the two fluttering eyes, and a smile as beautiful as a rose bud, has captured my heart. My brother and sister-in-law took me to Hon Khoi for couple days. The oceanic view was alluring and she was there too… The view was a horse carriage, running on a rocky road, between two rows of green coconut trees, glamoring under the morning light. I suddenly thought i was just a little boy and her lovely seemed to peek at me from time to time. We were sitting together on the golden sand, cool breezes blown by us, while drinking fresh coconut juice. That was the first time I had such delicious coconut juice. We share the coconut. 

A week went like a flash, it was time to say good bye. She hold my hands and quickly whispered to me: “Remember to write to me” I knotted and also gently asked her to write to me as well. 
The carriage rolled away, bringing me further and further…

I returned to Hue, to my friends and comrades. I resumed private turing the two children like before, but everything was boring. 

The letters exchanged between the two of us reduced my sadness but increased my inconsolable nostalgia. It was just work that helped me. 

My brother and his wife cared for me so much that they tried matchmaking. I felt that happiness was so close, like the delicious fruits were within reach. There was nothing that could stop us. However, fate wasn’t on my side. I couldn’t sleep for several nights. I volunteered myself for this life-death fight. I was ready to gave her all my life if there life was fair and had no sorrows. If I have volunteered, I would follow it till the end. So dear my love, please forgive me. Because of you, I would sacrifice my happiness. I couldn’t be selfish, making you feel the pain of losing your lovers, or wait forever. 

Not being near you, living with you, I was half - dead. I tried to endure, overcome this suffering. I told my brother and sister - in - law so that I would understand my feelings and decision. I wrote a few lines for her as my goodbye. 

Hue, the end of 1938